FİZİKİ COĞRAFYA (GENEL KONUM)
171 Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29′ Ve 38 29′ kuzey enlemleriyle 41 06′ ve 41 47′ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dir. Türkiye yüz ölçümünün yüzde 1.1’ini kaplar. Muş ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adılcevaz, kuzeyden Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman; Karaçoban (1987’den sonra) batıdan Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in Güroymak (1987 sonra) ve Mutki ilçeleriyle çevrilidir. Muş il topraklarının yüzde 97.5’i tarıma elverişlidir. İl topraklarının yüzde 37.9’ünü platolar, yüzde 34.9’ünü dağlar ve geri kalan yüzde 27.2’sini ovalar oluşturur. Muş’un 1985’teki nüfusun 339.492’ydi. Türkiye nüfusunun binde 6.7’sini barındırma Muş nüfus büyüklüğü sıralamasında ülkenin 49. İlidir. Aynı yıl Muş’a kilometre kareye 41 kişi düşüyordu. Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin aktıkları vadiler arasında kuruludur. Şehrin batı sınırın Karni Deresi oluşturur. Kuzey sınırın ise 1955’te yapılan demiryolu hattı ve istasyon çizer. Şehir. zamanla ovaya doğru yayılmış, 2,5 km uzaklıktaki istasyon ve Sütlüce Köyü ile birleşmiştir.
YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
Muş ili yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının yüzde 34.9’nü kaplayan dağlar, Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp – Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27.2’sini kaplar. Murat vadisi ile topraklarının doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı platolar il alanının yüzde 37.9’nu kaplar.
DAĞLAR
Güneydoğu Toros Dağları’nın uzantıları Muş il alanın çevreler. Eskiden gür ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaşmıştır. Muş ilinin başlıca önemli dağları Akdoğan (Hamurpet), Şerafettin, Bilican, Bingöl, Haçreş (Karaçavuş, Çavuş), Otluk ve Yakupağa dağlarıdır.
Akdoğan (Hamurpet Dağı)
Muş’un kuzeyinde yer alır. Doğrultusu kuzeydoğu-güneybatıdır.
Şerafettin Dağları
Muş il alanının batısını engebelendirir. Büyük bölümü Bingöl ilinde kalan bu dağlar, doğu-batı doğrultulu çok yüksek ve düzenli bir sırt görünümündedir
Bilican Dağları
Bulanık ve Liz Ovaları arasında yer alır. Doğrultusu kuzeybatı-güneydoğudur. Bilican Dağlarının en yüksek zirvesi 2950 m. Rakımlı Bilican Tepe (Ziyaret Tepe, Vangesor Tepesi) ‘sidir. Diğer önemli zirveleri Avni Kalesi Tepesi (2754 m), Şeyhtokum(2300 m), Karaburun (2500M) ve Hasan Tepeleridir
Bingöl Dağları
Muş il alanının kuzey batısında yer alır. Bu dağların büyük bölümü Erzurum ilinde kalır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan Bingöl dağları Muş il alanını engebelendirir
Otluk Dağları
İl alanını ikiye ayırırcasına kuzey batı güneydoğu doğrultusuna uzanır. Rakım genellikle 200 m dolayındadır. En yüksek zirvesi ise 2155 m yüksekliğindedir.
Haçreş (Karaçavuş, Çavuş) Dağları Muş ilçe merkezinin güney-batısında kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanır. Muş şehri bu dağların önemli zirvelerinden olan Kurtik dağının (2645 m) kuzeye bakan yamaçlarında kurulmuştur.
Yakupağa Dağları
Muş il alanını güneydoğusunda uzanır. Doğrultusu doğu-batıdır. Muş-Van illeri arasında tabii bir sınır oluşturacak biçimde uzanan bu dağların önemli bölümü Van’dadır.
PLATOLAR
Platolar il alanının 37.9’ünü oluşturur. İl alanını kuzey ve kuzeybatısında yer alan bu platolar Murat vadisinin tavanı ile bu dağların zirveleri arasında sıralanır. Az dalgalı ve kalın bir toprak tabakası ile örtülüdürler. Bol sulu ve otludurlar. Bu nedenle Muş tarımın en gelişmiş dalı hayvancılıktır.
VADİLER VE OVALAR
Muş ilindeki vadiler Murat Irmağı ve kollarınca açılmıştır. Bu vadilerin en önemlisi Murat Vadisidir. Muş il alanının yüzde 27.2’sini ovalar oluşturur. En önemlisi Muş, Bulanık, Malazgirt ve Liz Ovalarıdır. Murat Vadisi İl alanının kuzey batısında başlar. Başlangıçta kuzey güney doğrultulu derin bir boğaz biçiminde olan vadi sonra batıya döner. Bulanık ovasına girer.
Muş Ovası
Türkiye’nin en büyük ovalarından biridir. Alanı yaklaşık 1650 km2’dır. Uzunluğu 80 km, genişliği ise 30 km’yi bulur. Basamaklı bir yapı gösterir. Ovanın güneyini Haçreş Dağları çevirir. Kuzeyde ise Şerafettin Dağları ve bu sıranın uzantıları vardır. Muş ovasının doğu ucunda Nemrut Dağı yer alır. Batı ucunda ise dağlık alanlar vardır.
Bulanık Ovası
İlin doğusundadır. Yüzölçümü 5252 km2’dir. Bu ova Murat ırmağı boyunca uzanan ince bir şerit görünümündedir. Genişliği ancak birkaç km. olan ovanın uzunluğu yaklaşık 20 km. kadardır. Bulanık ovasında genellikle tahıl ve bol miktarda koyun ve sığır yetiştirilmektedir.
Liz Ovası
Bilican Dağlarının güneyinde başları Murat Irmağına kadar uzanır. Yüzölçümü 160 km2’dir. Dalgalı bir yapı gösterir. Rakım Murat Irmağına doğru artarı. Geniş kesimi mera olan Liz Ovasında tahıl, koyun ve sığır yetiştirilir
Malazgirt Ovası
Muş il alanının doğusunda yer alır. Yüzölçümü yaklaşık 450 km2’dir. Murat ırmağı ovasının kuzeybatısında geçer. Malazgirt ovası güneyde Süphan Dağı ve uzantıları ile Van Gölünden ayrılır. Geniş bir bozkır görünümündedir.
AKARSULAR
Muş il alanı Fırat Havzası içindedir. İl topraklarını sulayan önemli akarsular murat ile onun kolu olan Karasu’dur.
Murat Irmağı
Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ’dan doğar. Uzunluğu 600 km kadardır. Muş il sınırların kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan ırmak bu sırada birkaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleşir. Debisi 200-300 m3’tür. Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500 m3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda ise 50-70 m3 kadar düşer. Murat ırmağının besleyen diğer akarsular şunlardır: Badişah, Şehit, Heftreng, Körsuyu Liz, Köşkler dere çaylarıdır.
Karasu
Göroymak’ta doğar. Muş il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km kadardır. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. Başlıca kolları Daralı ovadan kaynağını alan 27 km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km uzunluğundaki Kelereş ile Çar ve Karni’dir. Muş il sınırları içindeki diğer önemli akarsular şunlardır: Aynı adlı dağdan doğan Çiçek veren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur. (24 km).
GÖLLER
Muş ile sınırları içinde kalan başlıca göller: Haçlı (Bulanıklı), Hamurpet (Akdogan), Küçük Hamurpet, Gaz (Kaz) gölleridir. Haçlı (Bulanık) Gölü İlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl adını güneyindeki Haçlı Köyünden almıştır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanır oluşundan almıştır. Bir lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının yükselmesi ile oluşmuştur. Yüzölçümü 10 km2 kadardır. Gölde derinlik 7 m. aşmaz. Haçlı Gölü güneybatıdan akan Şeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi bütün yıl boyunca hemen hemen aynı kalır. Kışın donduğun göl sathında yürünebilmektedir. Gölde alabalık ve aynalı sazan bulanmaktadır.
Hamurpet (Akdoğan) Gölü
Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının batısında yer alır. Yüzölçümü 3 km2’dir. Gölün her tarafı dik kayalarla çevrilidir. Oldukça derindir. Kaynak ve kar suları ile beslenir. Kış aylarında donar, su seviyesi tüm yıl boyunca pek değişmez Gölde bol miktarda alabalık ve aynalı sazan bulunmaktadır. Ördek, kaz, turna ve kunduz da bulunmaktadır. Hamurpet gölünün yaklaşık 300 m kadar güneyinde ve biraz daha yüksekte küçük dairesel bir göl daha vardır. Küçük Hamurpet diye anılan bu gölden çıkan bir dere bu göldeki fazla suyu Hamurpet Gölüne boşaltır. Bu gölde de bol miktarda alabalık vardır.
Gaz (Kaz) Gölü
Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl Karstik bir göldür. Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır.Bu nedenle ilkbaharda burası göçmen kuşlarını akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok rastlanılan hayvan türleridir
BİTKİ ÖRTÜSÜ
Muş il alanın bitki örtüsü step bitkileri, çayır otları ve meşe ormanları oluşturur. Kuzeye doğru sokulan dağlar ise yüksek platoların bazı kısımları da meşe ormanları görülür. Bu ormanlar sürekli tahrip edildiklerinden, zamanla bozuk bataklıklara dönüşmüşlerdir. Saf meşeden oluşan bu ormanlar, geçiş kuşaklarına doğru bodurlaşırlar. Yüksek platoların büyük kısmı step bitkilerinden iyi gelişmiş otlarla kaplıdır. Bu otlar yeşilliklerin bütün yıl korurlar. Kış aylarında kar altında kalırlar. Muş dağlarının yüksek kesimlerde ise dağ çayırları hakim bitki örtüsünü oluşturur. Bu çayırlar yeşilliklerini yıl boyunca korurular. Kışın kar altında kalırlar.
